بهتر است قبل از نقد کتاب در مورد مقوله انسان
کامل در عرفان توضیحاتی داده شود:
انسان کامل کسی است که قدم در وادی سلوک نهاده طی طریق کرده و از طریق فنا فی الله به بقا بالله رسیده است و رذایل اخلاقی را از خود زدوده و با نفس مجاهده کرده و به بقا بالله رسیده است . عارفان و شاعران زیادی آثاری را در این مقوله ارائه کرده اند از جمله این عارفان شیخ عطار نیشابوری می باشد که در اثر خود به نام منطق الطیر داستان پرندگانی را بیان می دارد که در واقع سالکان راه حقیقت می شوند وادی های خطرناک را پشت سرمی نهند و سرانجام از بین این پرندگان تنها سی مرغ به وادی فنا فی الله می رسند و چون نفس خود را کاملا از دست داده اند و ترک انسانیت نموده اند و در واقع وجود خود را در وجود سیمرغ فنا نموده اند خود سیمرغ میشوند .
در این داستان نمادین هر کدام نماد انسانهایی می شوند که در دنیای واقعی وجود دارند و در این راه وجود پیر و مرشد به عنوان انسان کامل ضروری است تا با راهنمایی ایشان بتوان وادی های سخت و دره های هولناک سقوط که همان وساوس شیطانی و نفسانی و تعلقات دنیایی و مادی هستند را به آسانی پشت سر گذاشت به مقام توحید و رضا رسید و سرانجام مقام حیرت و در نهایت مقام فنا حق و خود حق شد. چرا که بدون وجود پیر هر آئینه شیطان و وساوس شیطانی در هر آن در کمین سالکان طی طریق می باشند که آنها را به وادی هلاک اندازند و در وسط راه سلوک از راه به در کنند و از رسیدن به حق باز دارند.
در داستان پنجشنبه فیروزه ای نیز سلمان نماد پیر و مراد و در واقع انسان کاملی است که با مجاهده با نفس و زدودن رذایل اخلاقی و دارا شدن فضایل اخلاقی به مقام فنا فی الله رسیده است و غزاله نیز نماد مرشد و در واقع سالکی است که با پیروی از مراد خویش و نیز قدم صحیح گذاشتن در وادی سلوک سرانجام به مقام فنا فی الله می رسد.
مریم نماد سالکانی است که به مقام رضا نمی رسد و تسلیم خواست خداوند و تقدیر الهی نمی شود و در وسط راه از بین می رود.شهاب نیز نماد سالکی است که در این راه به پیروی درست از سلمان راه نمی یابد و در واقع خود نمی خواهد که تعلقات وادی و دنیوی را کنار نهاده و قدم در عالم معنا نهد بنابراین به درک درست از سلمان نمی رسد. راننده هتل نیز نماد انسانهای فریبکار و وسوسه انگیزی است که در نماد پیر ظاهر می شود و با ادعای نظر کردن و گره گشایی از کار مردم میپردازد که نزدیک است شهاب را بفریبد که با راهنمایی سلمان نجات می یابد . پدر و مادر غزاله نیز نماد انسان هایی هستند که با زرق و برق دنیا فریفته شده اند و به هیچ طریق نمی خواهند آن را رها کنند.صدف هم نماد انسانهایی است که فریفته نفس شده و به حکمرانی نفس رضا داده و سرانجام نفس او را به هلاکت می رساند. غزاله قهرمان اصلی داستان است که به عشق سلمان که در واقع مراد اوست به حرم آمده و از امام رضا طلب می کند سلمان به عنوان پیر و راهنمای او کتاب (ادب فنای مقربان) را هدیه می کند که در واقع با این کار همان نظر پیر را شامل حال غزاله می کند که راحت تر به طی طریق بپردازد و سرانجام غزاله با مطالعه کتاب و زدودن اخلاق های زشت و نفسانی در خود به مقام فنا می رسد . اینجاست که خود را فراموش می کند و در اقع به مقامی می رسد که جز حق چیزی را نمی بیند و سرانجام خود حق می شود که قسمت آخر کتاب بیانگر همین فناست و سرانجام به این نتیجه می رسد که تلاش و جستجوهای او در رسیدن به حق همه بیهوده بوده ومهمترین و اساسی ترین تجلی گاه حق دل آدمی است که آدمی از آن غافل بوده و در این مقام است که دل خود را تجلی گاه انوار الهی می بیند.
نقاط قوت:
- ماهیت کتاب که جنبه نصیحت هم داشت خیلی خوب بود چرا که خیلی از انسانها از نصیحت کردن مستقیم خوششان نمی آید این کتاب خیلی خوب این کار را به انجام رسانیده بود.
- بیان جزییات در مورد احساسات عالی و رسا بود.
- تجسم و تصویر پردازی هم در متن بسیار شفاف است.
از جمله انتقاداتی که در این کتاب به چشم میخورد:
- اینکه چگونه و با چه معجزه ای پدر و مادر غزاله به ازدواج آنها رضایت دادند.
- طولانی کردن بعضی از جملات، کسل کننده بود.
- در پیش در آمد انگار همه مطلب را گفته بود چون نوشته است که اگر به هم برسند کتابی چاپ کنند پس آخر داستان معلوم است که این دو به هم میرسند.
- اینکه چرا تا آخر کتاب ماجرای زهرا را نگفت.
- بحث دیگر تغییرمدام زاویه دید بود که باعث ابهام و سر در گیجی می شد.
